Lời mở đầu
Di sản văn hóa luôn được biết đến là nguồn tài nguyên, nguồn lực nội sinh đóng góp vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của mỗi địa phương, đất nước. Hệ thống di sản văn hóa vật thể, phi vật thể luôn được quan tâm nhận diện, phân loại, xác định giá trị tiêu biểu, phản án lịch sử, truyền thống, bản sắc đa dạng, phong phú gắn liền với đời sống của nhân dân, được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Thành phố Hải Phòng với lịch sử hình thành, phát triển lâu đời, những trầm tích, dấu ấn văn hóa trải dài từ thời tiền sử đến sơ sử, lịch sử, phản ánh quá trình tụ cư, sinh sống, lao động sản xuất và hình thành nên đời sống văn hóa, tinh thần mang đậm dấu ấn của cộng đồng dân cư miền biển, đã và đang góp phần gìn giữ, bảo lưu những giá trị văn hóa, truyền thống tốt đẹp của con người, mảnh đất nơi đây. Đây là những điều kiện thuận lợi, nền tảng quan trọng góp phần tạo dựng ngành công nghiệp văn hóa, thúc đẩy kinh tế - xã hội của thành phố, đưa Hải Phòng hòa chung với xu thế phát triển công nghiệp văn hóa của đất nước, hướng đến quá trình hội nhập với các quốc gia trên thế giới.
Nội dung nghiên cứu
1. Những cơ sở, điều kiện hình thành, phát triển công nghiệp văn hóa tại Hải Phòng
Bàn về văn hóa, trong thời gian qua, đã có rất nhiều những nhận định, quan điểm như “yếu tố nội sinh”, “sức mạnh mềm”,… để nói đến vị trí, vai trò và ý nghĩa của văn hóa đối với quá trình xây dựng, phát triển quê hương, đất nước hiện nay. Khái niệm văn hóa đã được nhiều nhà khoa học, nhà nghiên cứu thuộc các lĩnh vực khác nhau quan tâm nghiên cứu.
Theo định nghĩa của UNESCO, “Văn hóa là tổng thể sống động các hoạt động và sáng tạo trong quá khứ và trong hiện tại. Qua các thế kỷ, hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên một hệ thống các giá trị, các truyền thống và thị hiếu - những yếu tố xác định đặc tính riêng của mỗi dân tộc”. Đây là một trong những định nghĩa được phổ biến tại nhiều quốc gia và được cộng đồng quốc tế chấp nhận rộng rãi nhất. Thông qua định nghĩa này, yếu tố sáng tạo, các hoạt động mang mục tiêu sáng tạo của cộng đồng dân cư được đề cao, góp phần tạo ra những giá trị có tính nhân văn, mang bản sắc của từng dân tộc.
Ở Việt Nam, định nghĩa về văn hóa được đề cập đến nhiều trong các công trình khoa học, nghiên cứu, theo tư tưởng Hồ Chí Minh, “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa”. Hay theo Từ điển tiếng Việt, “văn hóa là những giá trị vật chất, tinh thần do con người sáng tạo ra trong lịch sử”.
Có thể thấy, văn hóa luôn được coi trọng, là lĩnh vực được các quốc gia, dân tộc, các tổ chức, các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, nhà quản lý và cộng đồng dân cư bản địa quan tâm, tìm hiểu, gìn giữ, bảo vệ và phát huy trong đời sống hiện đại, qua đó khẳng định bản sắc riêng biệt của mỗi cộng đồng. Trong thời gian qua, cụm từ “công nghiệp văn hóa” đã và đang trở thành định hướng, mục tiêu và tầm nhìn chiến lược trong việc chấn hưng, phát triển văn hóa Việt Nam, đóng góp vào phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, đồng thời, góp phần đưa Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình với nhiều thành tựu, vận hội mới.
Năm 2007, UNESCO đưa ra khái niệm: “Công nghiệp văn hóa là các ngành sản xuất ra những sản phẩm vật thể và phi vật thể về nghệ thuật và sáng tạo, có tiềm năng thúc đẩy việc sáng tạo ra của cải và thu nhập thông qua việc khai thác những giá trị văn hóa và sản xuất những sản phẩm và dịch vụ dựa vào tri thức”. Công nghiệp văn hóa là sự nghiệp kết hợp các yếu tố: Sáng tạo, cơ sở hạ tầng và công nghệ sản xuất hiện đại, có thể sản sinh ra các sản phẩm văn hóa và đem lại lợi ích kinh tế. Trong những năm qua, nhiều nước trên thế giới như Hàn Quốc, Anh, Nhật Bản… là các quốc gia có nền công nghiệp văn hóa phát triển mạnh, mang tính toàn cầu; là hình mẫu cho các quốc gia khác nghiên cứu, phát huy, xây dựng công nghiệp văn hóa mang bản sắc riêng của dân tộc mình.
Nhận thức được tầm quan trọng, vai trò và ý nghĩa đó, ngành công nghiệp văn hóa ở Việt Nam đang từng bước hình thành, xây dựng trở thành ngành kinh tế dịch vụ, thúc đẩy sự phát triển bền vững của đất nước. Công nghiệp văn hóa là một bộ phận cấu thành quan trọng của nền kinh tế quốc dân, hướng đến bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc và phát huy sức mạnh mềm của văn hóa Việt Nam.
Điểm lại một số văn kiện, nghị quyết của Đảng và Nhà nước gắn với việc xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam, các ngành công nghiệp văn hóa như: Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII (1998); Nghị quyết số 33-NQ/TW Hội nghị Trung ương 9 khóa XI (2014); Nghị quyết 29-NQ/TW Hội nghị Trung ương 6 khóa XIII (2022); … Thông qua các nghị quyết trên, văn hóa Việt Nam, truyền thống, bản sắc của mỗi cộng đồng được xác định có vai trò then chốt, nền tảng cho việc xây dựng, phát triển đất nước trong các giai đoạn lịch sử; qua đó khẳng định vị thế, sức mạnh dân tộc trên trường quốc tế.
Nhằm quán triệt những quan điểm của Đảng về công nghiệp văn hóa, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1755/QĐ-TTg ngày 8/6/2016, phê duyệt Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Chiến lược đã xác định 12 lĩnh vực của ngành công nghiệp văn hóa, bao gồm: Quảng cáo; Kiến trúc; Phần mềm và các trò chơi giải trí; Thủ công mỹ nghệ; Thiết kế; Điện ảnh; Xuất bản; Thời trang; Nghệ thuật biểu diễn; Mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm; Truyền hình và phát thanh; Du lịch văn hóa. Qua đó, công nghiệp văn hóa Việt Nam được nhận diện, xác nhận là trên bản đồ kinh tế của đất nước. Ngày 22/12/2023, Hội nghị toàn quốc về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam được tổ chức, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Hội nghị đã tiếp tục khẳng định vai trò của ngành công nghiệp này trong thời kỳ mới hiện nay; chỉ ra những tồn tại, hạn chế; đề ra các định hướng lớn, xây dựng cơ chế, chính sách nhằm phát huy tiềm năng, lợi thế của văn hóa Việt Nam.
Tại Hải Phòng, thành phố Cảng, thành phố Hoa phượng đỏ, mảnh đất với bề dày lịch sử, truyền thống, bản sắc văn hóa mang đậm dấu ấn của con người nơi đầu sóng ngọn gió của Tổ quốc. Những nét đặc trưng riêng về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, khí hậu, dân cư, qua thời gian hình thành, phát triển, đã tạo dựng nên mảnh đất có chiều sâu về văn hóa. Thông qua những lĩnh vực nghệ thuật, sân khấu, âm nhạc, di sản văn hóa… phát triển, mang giá trị, bản sắc riêng, trải dài trên các quận, huyện của thành phố, Hải Phòng là vùng đất giàu tiềm năng, có nhiều cơ hội, điều kiện để phát triển văn hóa và công nghiệp văn hóa.
Nhằm cụ thể hóa những Nghị quyết của Thành ủy, Hội đồng nhân dân, ủy ban nhân dân thành phố, chương trình thực hiện Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng, trong thời gian qua, các nhà khoa học, nhà quản lý, các chuyên gia… đã tích cực đóng góp ý tưởng, xây dựng giải pháp nhằm gìn giữ, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn thành phố, góp phần xây dựng, phát triển công nghiệp văn hóa của Hải Phòng hiện nay và trong tương lai. Hội thảo khoa học “Xây dựng hệ giá trị văn hóa và ngành công nghiệp văn hóa thành phố Hải Phòng” được tổ chức cuối năm 2023, thu hút sự quan tâm, tham gia của nhiều nhà khoa học đầu ngành ở Trung ương và địa phương. Theo đó, các nhà khoa học tiếp tục khẳng định “văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước; văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội”.
Văn hóa được xác định là một dạng tài nguyên đặc thù, trong đó, di sản văn hóa là tài sản quý giá, góp phần vào việc xây dựng, phát triển nền công nghiệp văn hóa của dân tộc nói chung, thành phố Hải Phòng nói riêng, là nguồn lực cho sự phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
2. Di sản văn hóa - sức mạnh nội lực cho công nghiệp văn hóa của thành phố Hải Phòng
Nói đến di sản văn hóa trên mảnh đất Hải Phòng, là nhắc đến sự đa dạng, phong phú và đặc sắc của hệ thống di sản văn hóa vật thể, phi vật thể có lịch sử hình thành, tồn tại và được gìn giữ, bảo vệ, lưu truyền qua biết bao thế hệ cộng đồng dân cư của vùng đất nơi cửa biển, phên dậu của dân tộc. Đây là nguồn tài sản vô giá, đặc biệt quan trọng, đã và đang được các cấp lãnh đạo thành phố, các nhà khoa học, nhà quản lý và cộng đồng dân cư hết sức coi trọng, mang nhiều ý nghĩa và giá trị đặc sắc. Di sản văn hóa đã và đang tham gia vào quá trình khẳng định hệ giá trị, bản sắc văn hóa riêng biệt của thành phố; đồng thời, “sống” trong đời sống nhân dân, góp phần phát triển kinh tế, đóng góp cho sự tăng trưởng chung của thành phố Hải Phòng thời gian qua.
Di sản văn hóa Hải Phòng được nhận diện thông qua quá trình nghiên cứu, kiểm kê, sưu tầm, đánh giá giá trị, nguồn gốc, xác lập tính đại diện cho cộng đồng, đề nghị các cấp có thẩm quyền công nhận, ghi danh, xếp hạng; qua đó, tạo điều kiện, tính pháp lý cho việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa của thành phố.
Loại hình di sản văn hóa vật thể hiện nay trên địa bàn thành phố có hơn 900 di sản được kiểm kê, xếp hạng. Trong đó, hệ thống di tích, danh thắng đã được xếp hạng các cấp (565 di tích), thuộc các loại hình cơ bản như di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh theo luật Di sản văn hóa và UNESCO vinh danh, như: 01 di sản thiên nhiên thế giới (Quần đảo Cát Bà), 05 di tích/cụm di tích được xếp hạng Quốc gia Đặc biệt (Danh lam thắng cảnh Quần đảo Cát Bà; Đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm; Bến K15; Cụm di tích Từ Lương Xâm; Cụm di tích liên quan đến nhà Mạc ở Dương Kinh (gồm 5 di tích)), 114 di tích cấp quốc gia, 442 di tích cấp thành phố. Các di tích được quan tâm, trùng tu, tôn tạo khang trang tố hảo, trở thành điểm đến cho các tour du lịch văn hóa, du lịch tâm linh; là nguồn cảm hứng cho những sáng tạo văn học, nghệ thuật hay địa điểm gắn với việc quảng bá, giới thiệu nét đẹp, bản sắc văn hóa của thành phố Hải Phòng đến du khách trong và ngoài nước. Hệ thống di tích, di sản văn hóa như một “bảo tàng” về văn hóa, kiến trúc, khoa học, thẩm mỹ, chứa đựng chiều sâu lịch sử của vùng đất, con người trải dài khắp các quận, huyện của thành phố, trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho sự sáng tạo, phát triển, hình thành nên những sản phẩm mới mang giá trị truyền thống cao đẹp.
Bên cạnh những di sản văn hóa mang ý nghĩa tâm linh, tín ngưỡng được hình thành từ xa xưa, hơn 100 năm qua, trên địa bàn thành phố đã và đang tồn tại một hệ thống các di sản mang dấu ấn của quá trình ra đời, hình thành, phát triển thành phố Hải Phòng, đô thị cảng biển của miền Bắc cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Các công trình mang phong cách nghệ thuật châu Âu, được xây dựng thống nhất về thiết kế, thẩm mỹ, công năng sử dụng kết hợp với những motif trang trí, đề tài mang hơi hướng Á Đông, tạo nên những di sản kiến trúc độc đáo, đặc sắc giữa lòng thành phố. Có thể kể đến những công trình như Trụ sở UBND thành phố (Tòa đốc lý trước đây), Trụ sở Thành đoàn (nhà thương tư Fesquet trước đây), Ga Hải Phòng, Bưu điện trung tâm, Nhà hát lớn thành phố (di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia), hay Tòa nhà Bảo tàng Hải Phòng (Trụ sở ngân hàng Pháp - Hoa trước đây)… Trước xu thế phát triển hiện nay, những công trình kiến trúc này trở thành chứng tích của quá trình hình thành nên thành phố Hải Phòng xưa kia, nay trở thành tài nguyên, có ý nghĩa trong quá trình xây dựng, phát triển ngành công nghiệp văn hóa của Hải Phòng. Thực tế, những địa điểm này đang được gìn giữ, bảo tồn tương đối nguyên vẹn với kiến trúc gốc, có giá trị thẩm mỹ, khoa học cao, là địa điểm được nhiều thế hệ lựa chọn để sáng tác, sáng tạo ra những tác phẩm văn học nghệ thuật, điện ảnh, nhiếp ảnh… lan tỏa những nét đặc sắc của thành phố đến với công chúng. Các địa điểm là nơi check in của các bạn trẻ, nơi tìm hiểu về quá trình phát triển của thành phố. Trong số đó, tòa nhà Bảo tàng Hải Phòng, nơi lưu giữ những tư liệu, tài liệu hiện vật, di vật, cổ vật gắn liền với lịch sử thành phố từ thời tiền sử đến nay, là nguồn tài nguyên, cảm hứng cho những sáng tạo, sản phẩm văn hóa phục vụ cho ngành công nghiệp văn hóa của thành phố Hải Phòng; qua đó, góp phần quảng bá, giới thiệu đến công chúng những giá trị lịch sử, văn hóa lâu đời của thành phố.
Hệ thống di vật, cổ vật mang đặc trưng, dấu ấn văn hóa của mảnh đất Hải Phòng từ xa xưa cũng là tài sản quý giá, tham gia vào quá trình sáng tạo, xây dựng nên những sản phẩm văn hóa, đáp ứng nhu cầu thưởng thức của nhân dân và du khách khi đến với Hải Phòng. Những hiện vật phản ánh lịch sử hình thành của vùng đất Hải Phòng, quá trình con người đến tụ cư, xây dựng lên làng mạc trù phú, đến đô thị sầm uất, thành phố cảng ven biển của miền Bắc nước ta. Di vật, cổ vật thuộc nhiều chất liệu đá, gỗ, gốm, kim loại, giấy…; hình dáng, kích thước đa dạng, phong phú; được sử dụng trong nhiều trường hợp, mục đích khác nhau, là nguồn cảm hứng để con người tìm hiểu, nghiên cứu, sáng tạo ra các sản phẩm văn hóa góp phần quảng bá, giới thiệu đến công chúng về mảnh đất Hải Phòng văn hiến, nơi hội tụ những tinh hoa di sản của đất nước. Hiện nay, trên địa bàn thành phố có 22 hiện vật/nhóm hiện vật được công nhận là Bảo vật quốc gia, như: Thanh long đao (Khu tưởng niệm các vua nhà Mạc); Tượng Thái tổ Mạc Đăng Dung và Phù điêu Thái hoàng Thái hậu Vũ Thị Ngọc Toàn (chùa Trà Phương); Bộ sưu tập gốm men trắng thời Lý (sưu tập An Biên); Bộ kim phẩm đền Nghè (Bảo tàng Hải Phòng)… càng làm giàu thêm giá trị văn hóa của thành phố, cũng là chất liệu, tư liệu đặc sắc trong quá trình phát triển sản phẩm của ngành công nghiệp văn hóa thành phố Hải Phòng.
Loại hình di sản văn hóa phi vật thể đã được kiểm kê, nhận diện chiếm số lượng khá lớn. Hàng ngàn di sản gắn với đời sống kinh tế, xã hội của các địa phương được các cơ quan chuyên môn kiểm kê, ghi chép trong những năm qua, tạo cơ sở cho việc bảo vệ, phát huy giá trị trong tương lai. Đặc biệt, Hải Phòng có hơn 400 lễ hội truyền thống, hiện đại được tổ chức hàng năm, thu hút sự tham gia, hưởng ứng của đông đảo dân cư trong, ngoài địa phương. Hải Phòng có 2 di sản văn hóa được UNESCO ghi danh là: Ca Trù - Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp; Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt - Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia đã ghi danh 12 di sản của thành phố Hải Phòng như: Lễ hội truyền thống Nữ tướng Lê Chân, Chọi trâu Đồ Sơn, Lễ hội truyền thống Từ Lương Xâm, Lễ hội Ngũ Linh Từ, Lễ Kỳ phúc xã Tân Viên, …
Chương trình trình diễn di sản văn hóa phi vật thể của thành phố Hải Phòng
Bên cạnh đó, trên địa bàn thành phố có hệ thống làng nghề truyền thống, lâu đời, gắn liền với quá trình lao động, sản xuất của người dân nơi đây, đó là: Làng nghề làm mắm truyền thống (Cát Hải), làng rối nước Nhân Mục (Vĩnh Bảo), làng tạc tượng Bảo Hà (Vĩnh Bảo), làng chiếu cói Lật Dương (Tiên Lãng), làng gốm Dưỡng Động (Thủy Nguyên) … Đây là những nghề thủ công vẫn được duy trì, gìn giữ những kỹ thuật, nét đẹp truyền thống và được các nghệ nhân sáng tạo, phát triển, đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của thị trường hiện nay. Đồng thời, đây là những địa điểm thu hút sự quan tâm, tham quan, trải nghiệm và sáng tạo sản phẩm văn hóa tinh thần của du khách khi đến với thành phố Hải Phòng, để lại ấn tượng tốt đẹp trong lòng mỗi người về một Hải Phòng độc đáo, đa dạng trong truyền thống lịch sử, văn hóa.
Trên lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật, thời gian qua, Hải Phòng luôn là điểm sáng của cả nước trong việc gìn giữ, phát triển nghệ thuật trình diễn, các loại hình sân khấu truyền thống của dân tộc. Câu lạc bộ Hát Đúm (Thủy Nguyên), giáo phường Ca Trù; Các đoàn nghệ thuật múa rối, cải lương, chèo, kịch nói, ca múa nhạc Hải Phòng… đang là cái nôi cho việc sáng tạo nghệ thuật, mang giá trị văn hóa tinh thần cao đẹp đến với nhân dân và du khách thập phương. Vừa đưa người dân đến gần hơn với nghệ thuật truyền thống, vừa tạo ra những giá trị về mặt văn hóa, kinh tế, xã hội, đóng góp cho sự lan tỏa bản sắc văn hóa của mảnh đất Hải Phòng đến với công chúng.
Bên cạnh những di sản văn hóa của thành phố, yếu tố con người, chủ thể lưu giữ, truyền dạy và sáng tạo những nét đẹp văn hóa đó cũng được quan tâm, chú trọng. Theo thống kê, Hải Phòng hiện nay có 15 nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, 06 Nghệ sĩ nhân dân và 67 Nghệ sĩ ưu tú được Nhà nước phong tặng, vinh danh; cùng với đó là hàng trăm nhà văn, nhạc sĩ, nghệ sĩ, diễn viên, ca sĩ, những người sáng tạo văn hóa, làm nên những dấu ấn, hình thành hệ giá trị văn hóa của con người, mảnh đất Hải Phòng.
Với nền tảng, tài sản là hệ thống di sản văn hóa phong phú, nằm trên địa bàn các quận, huyện của thành phố, Hải Phòng đã và đang hướng đến mục tiêu phát triển ngành công nghiệp văn hóa, đóng góp chung vào kinh tế của thành phố cũng như việc bảo vệ, phát huy giá trị di sản của cộng đồng dân cư trên địa bàn. Gắn với việc phát triển công nghiệp văn hóa, sản phẩm và dịch vụ của mỗi lĩnh vực được xác định có đặc điểm riêng, đáp ứng quy trình hoạt động: sáng tạo, sản xuất, phân phối dịch vụ và tiêu dùng sản phẩm văn hóa. Theo đó, di sản văn hóa Hải Phòng hiện nay là nền tảng cho những thiết kế về cảnh quan, không gian kiến trúc ứng dụng trong cuộc sống; hay những sáng tác về văn học, nghệ thuật được đông đảo công chúng đón nhận, những tập thơ, sách, tạp chí giới thiệu về di sản văn hóa của Hải Phòng luôn có sức hấp dẫn, sức sống trong dòng chảy văn hóa của con người nơi đây. Di sản văn hóa còn là đối tượng, mục tiêu cho những sản phẩm sáng tạo về mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm, các hoạt động quảng bá, giới thiệu mảnh đất Hải Phòng đa sắc màu, phong phú và có bề dày lịch sử truyền thống, nét đẹp văn hóa trong hơi thở của cuộc sống hiện đại, góp phần phát triển kinh tế, đóng góp cho sự tăng trưởng chung của thành phố. Những nghề thủ công truyền thống được duy trì, những sản phẩm vật chất, tinh thần từ xa xưa được gìn giữ, tiếp tục phát triển, sáng tạo, phù hợp hơn với cuộc sống, tạo ra giá trị giao thương, trao đổi, đưa văn hóa Hải Phòng đến gần hơn với người dân và du khách trong, ngoài thành phố.
Đặc biệt, trong những năm gần đây, nhắc đến văn hóa Hải Phòng, đến công nghiệp văn hóa của thành phố, không thể không nhắc đến dấu ấn của các lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn, truyền hình và phát thanh, du lịch văn hóa. Những thế mạnh, cơ hội phát huy tiềm năng to lớn của thành phố Hải Phòng dựa trên nguồn sức mạnh mềm, tài sản vật thể, phi vật thể - đó là hệ thống di sản văn hóa của Hải Phòng. Quá trình lao động miệt mài, sáng tạo của các nghệ sĩ đang dần hình thành nên những sản phẩm văn hóa có tính nhận diện cao, gắn với đời sống văn hóa tinh thần phong phú của người dân thành phố Hải Phòng.
Trong những năm qua, Đề án sân khấu truyền hình Hải Phòng được triển khai một cách tích cực, đồng bộ, bài bản và khoa học. Được sự quan tâm của Thành ủy, UBND thành phố, các chương trình nghệ thuật, sân khấu có chất lượng cao, mang đậm dấu ấn, bản sắc văn hóa, con người Hải Phòng được dàn dựng công phu, có giá trị nhân văn sâu sắc được truyền tải, trình diễn thông qua bộ môn nghệ thuật truyền thống như Kịch, Chèo, Cải lương, Múa rối… Với tần suất tăng dần, kết hợp giữa ghi hình và truyền hình trực tiếp, đồng thời lưu diễn lưu động đến các địa phương, các xã miền núi, hải đảo, công nhân tại các khu công nghiệp…, những di sản văn hóa phi vật thể, nghệ thuật trình diễn dân gian đã đến gần hơn với cộng đồng dân cư. Đồng thời, sức sáng tạo, tìm tòi, học hỏi, áp dụng khoa học kỹ thuật, kỹ xảo tiên tiến, hiện đại đã góp phần đưa các di sản tiêu biểu của thành phố trở nên hấp dẫn hơn, thu hút đông đảo khán giả nhiệt tình hưởng ứng. Thông qua đó, góp phần bảo vệ, phát huy các loại hình sân khấu truyền thống, đóng góp tích cực vào sự phát triển của ngành công nghiệp văn hóa tại Hải Phòng; xây dựng và phát triển văn hóa, con người Hải Phòng đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.
Nhằm phát huy hơn nữa những giá trị độc đáo, đặc sắc, riêng biệt của hệ thống di sản trên mảnh đất Hải Phòng, với mong muốn “biến di sản trở thành tài sản”, du lịch văn hóa đang trở thành điểm sáng trên bản đồ du lịch của thành phố và cả nước. Với hệ thống di sản văn hóa vật thể, phi vật thể sẵn có, việc khai thác du lịch, xây dựng điểm đến cho du khách khi đến với Hải Phòng luôn được ưu tiên, đề xuất, nhằm quảng bá, giới thiệu những nét đẹp, giá trị truyền thống đặc sắc của con người, mảnh đất Hải Phòng từ xa xưa. Những điểm đến như Quần đảo Cát Bà, Khu du lịch Đồ Sơn, các di tích lịch sử, danh thắng như Khu di tích Bạch Đằng Giang, Đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm, Cụm di tích liên quan đến nhà Mạc ở Dương Kinh… dần khẳng định được tiềm năng, giá trị trong việc thu hút đông đảo du khách đến tham quan, nghiên cứu, tìm hiểu về lịch sử, văn hóa của thành phố Hải Phòng. Các tour tuyến du lịch văn hóa như du lịch qua các làng nghề truyền thống: Làng nghề tạc tượng Đồng Minh, múa rối nước Bảo Hà (Vĩnh Bảo), Làng nghề truyền thống làm mắm Cát Hải, làng nghề mây tre đan Thủy Nguyên, … góp phần quảng bá, đưa du khách đến gần hơn, được tham gia, trải nghiệm cuộc sống lao động, sản xuất tại các làng nghề truyền thống, di sản văn hóa của mảnh đất Hải Phòng. Với những hoạt động tuyên truyền, quảng bá, xúc tiến du lịch như “Số hóa hình ảnh và thuyết minh tại một số điểm du lịch trên địa bàn thành phố”, chương trình “Đồ Sơn - Điểm đến 4 mùa”, “Lễ hội du lịch Cát Bà xanh”, “Lễ hội Hoa Phượng đỏ - Hải Phòng Bừng sáng miền di sản” đã đưa nhân dân và du khách đến với mảnh đất Hải Phòng, nơi chứa đựng những tiềm năng về du lịch văn hóa, điểm đến hấp dẫn, nơi giao thoa giữa văn hóa truyền thống, bản sắc và yếu tố hiện đại của thành phố Hải Phòng. Các sản phẩm du lịch gắn với văn hóa, di sản văn hóa không ngừng được xây dựng, đổi mới, nâng cao chất lượng như ẩm thực, đồ lưu niệm, các điểm đến với nội dung hấp dẫn, lan tỏa những giá trị truyền thống tốt đẹp đến với du khách khi về với thành phố Hải Phòng.
Thông qua đó, góp phần không nhỏ vào quá trình phát triển kinh tế, xã hội của thành phố; làm giàu thêm cho truyền thống, bản sắc văn hóa bản địa; đồng thời, góp phần bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa trong đời sống hiện nay. Công nghiệp văn hóa gắn với hệ thống di sản của thành phố Hải Phòng đã và đang được triển khai một cách quyết liệt, trở thành một ngành kinh tế giàu tiềm năng. Phát triển công nghiệp văn hóa thời gian qua đã nhận được sự quan tâm chỉ đạo của các cấp ngành thành phố, sự hưởng ứng tham gia của các cá nhân, đơn vị hoạt động trong lĩnh vực di sản và sự phối hợp chủ động, sáng tạo của những người bảo vệ, thực hành di sản nhằm mang đến những giá trị tốt đẹp đóng góp cho sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của thành phố Hải Phòng
3. Những giải pháp đề ra đối với di sản văn hóa Hải Phòng trong phát triển công nghiệp văn hóa
Thời gian vừa qua, những quan điểm, chủ trương, chính sách pháp luật của Đảng và Nhà nước, thành phố Hải Phòng đối với việc phát triển công nghiệp văn hóa đã có nhiều dấu ấn, thành tựu và bước chuyển mình mạnh mẽ. Qua đó, đưa công nghiệp văn hóa của cả nước nói chung, của Hải Phòng nói riêng bước đầu đạt được nhiều kết quả tích cực. Để tiếp tục thực hiện tốt, thành công các chương trình thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa, đòi hỏi sự vào cuộc của các cấp lãnh đạo, nhà khoa học, sự chung sức đồng lòng của cộng đồng dân cư thành phố. Một số giải pháp được nhận định, nêu ra nhằm cụ thể hóa các hoạt động phát triển công nghiệp văn hóa Hải Phòng như sau:
Một là, thực hiện tốt các cơ chế, chính sách, các văn bản về phát triển thành phố Hải Phòng và ngành công nghiệp văn hóa hiện nay. Ra sức thực hiện nghiêm túc, thành công hơn nữa Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 21/01/2019 của Bộ Chính trị về xây dựng và phát triển thành phố Hải Phòng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 và nghị định, thông tư khác liên quan đến việc phát triển thành phố. Đẩy mạnh thực hiện Quyết định số 1755/QĐ-TTg ngày 08/9/2016 của Thủ tướng Chính phủ về Phê duyệt chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Các nghị quyết số 162/2024/QH15 ngày 27/11/2024 của Quốc hội Phê duyệt chủ trương đầu tư chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025 - 2035, coi việc thúc đẩy các ngành công nghiệp văn hóa trở thành bộ phận cấu thành quan trọng của nền kinh tế. Trong thời gian tới, thành phố cần tiếp tục tham mưu, đề xuất với Chính phủ, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tăng cường xây dựng, bổ sung các quy định, thông tư hướng dẫn thi hành, chính sách cụ thể đối với những lĩnh vực thuộc ngành công nghiệp văn hóa. Tăng cường nhận thức, điều chỉnh, bổ sung các cơ chế phù hợp cho các cộng đồng dân cư nơi tồn tại di sản. Trong thời gian qua, thành phố Hải Phòng đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận với Nghị quyết “Chương trình Nghị quyết của HĐND thành phố về tu sửa cấp thiết chống xuống cấp di tích”. Hàng loạt ngôi đình, đền, chùa, miếu… được cấp kinh phí nhà nước, kết hợp với nguồn xã hội hóa để tu bổ, tôn tạo; trở thành điều kiện qua trọng để kêu gọi mọi tập thể, cá nhân tham gia vào trình bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa, qua đó, tạo nền tảng cho việc khai thác, sáng tạo các sản phẩm văn hóa, phù hợp với định hướng phát triển công nghiệp văn hóa của thành phố, đất nước.
Hai là, đẩy mạnh tuyên truyền và nâng cao nhận thức, trách nhiệm của cơ quan quản lý, cơ quan chuyên môn, các tổ chức, doanh nghiệp, cộng đồng dân cư nơi gìn giữ di sản về vị trí, vai trò của di sản văn hóa trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của thành phố, trong đó có việc thúc đẩy ngành công nghiệp văn hóa của Hải Phòng đạt nhiều thành tựu hơn nữa. Trong thời gian qua, di sản văn hóa của thành phố đang dần trở thành điểm đến được ưa thích, là tài sản, tài nguyên chứa đựng nhiều giá trị, được khai thác nhằm tạo ra những sản phẩm văn hóa mang nét đặc sắc riêng biệt của mỗi di sản trên địa bàn thành phố. Điều đó góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú và hấp dẫn của di sản văn hóa Hải Phòng, là mục tiêu và động lực cho hoạt động khai thác, phát huy giá trị các di sản trong thời kỳ mới hiện nay.
Ba là, phát triển nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn, năng lực và đam mê, nhiệt huyết đối với công tác bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa; qua đó, góp phần vào việc đưa ngành công nghiệp văn hóa của thành phố trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, đóng góp tích cực vào kinh tế chung của địa phương. Thúc đẩy việc nghiên cứu, tìm hiểu, trao đổi thông tin, kiến thức và kỹ năng quản lý, khai thác tài nguyên văn hóa, bắt kịp xu thế phát triển công nghiệp văn hóa của đất nước và quốc tế. Có chế độ đãi ngộ phù hợp, xứng đáng nhằm thu hút nguồn nhân lực chất lượng cao, tham gia vào việc quản lý, khai thác, sáng tạo các sản phẩm của ngành công nghiệp văn hóa trên địa bàn thành phố nói riêng, cả nước nói chung.
Bốn là, tăng cường ứng dụng khoa học và công nghệ, xây dựng và phát triển các sản phẩm văn hóa. Việc xác định di sản văn hóa là tài sản của công nghiệp văn hóa, thời gian tới đây, thành phố cần tiếp tục nghiên cứu, ứng dụng các thành tựu khoa học, công nghệ tiên tiến, hiện đại vào việc gìn giữ, bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa và các sản phẩm của ngành công nghiệp văn hóa. Với tiềm năng của một mảnh đất giàu truyền thống lịch sử, văn hóa, hệ thống di sản văn hóa đa dạng, phong phú, có chiều sâu giá trị, việc đổi mới, phát triển các sản phẩm, sáng tạo, đổi mới những lĩnh vực truyền thống như in ấn, xuất bản phẩm, sản xuất phim, quảng cáo, triển lãm, nghệ thuật… hứa hẹn sẽ đem lại những hiệu quả, dấu ấn tích cực trong xu thế chung của ngành công nghiệp văn hóa. Ứng dụng công nghệ tiên tiến, 3D mapping, công nghệ thực tế ảo (VR), công nghệ AI trong việc tiếp cận, hình thành nên các sản phẩm văn hóa sẽ là xu thế mới, tất yếu trong việc đưa di sản văn hóa trở thành tài nguyên khai thác phục vụ ngành công nghiệp văn hóa trong tương lai. Để làm được điều đó, rất cần sự chung tay góp sức, phối hợp giữa cơ quan quản lý, các nhà chuyên môn, các doanh nghiệp, đơn vị hoạt động trong lĩnh vực văn hóa và sự đồng thuận của nhân dân, thông qua đó, đưa di sản văn hóa “sống” trong đời sống, dòng chảy phát triển kinh tế, xã hội của địa phương và đất nước.
Bên cạnh đó, việc làm mới, xây dựng những sản phẩm văn hóa mới, trên cơ sở hệ thống di sản văn hóa của thành phố, sẽ góp phần vào việc làm đa dạng, phong phú những lựa chọn, cho phép công chúng được tiếp cận với nhiều hơn các sản phẩm phù hợp với thị hiếu, sở thích cá nhân. Thông qua đó, di sản văn hóa Hải Phòng không ngừng được quảng bá, tuyên truyền, với nhiều nét độc đáo, riêng biệt của bản sắc, con người vùng biển, với sự hiếu khách và tấm lòng rộng mở đến với nhân dân và du khách trên cả nước và quốc tế khi đến với Hải Phòng. Tích cực tham gia các diễn đàn, các hội thảo và chương trình xúc tiến, quảng bá di sản tại các tỉnh, thành và quốc tế; thông qua các sự kiện đó, đưa những nét đặc trưng nhất, với cách thể hiện hấp dẫn, thu hút sự quan tâm, nhu cầu đến với Hải Phòng để thưởng thức, trải nghiệm trực tiếp không gian văn hóa, những nét đẹp truyền thống nhưng cũng chứa đựng sự sáng tạo, hội nhập, phát triển của mảnh đất, con người nơi đây.
Kết
Di sản văn hóa Hải Phòng, qua thời gian đã trở thành một bộ phận quan trọng, góp phần hình thành nên văn hóa, bản sắc của con người, mảnh đất Hải Phòng. Những di sản văn hóa không ngừng được gìn giữ, bảo vệ và phát huy, khẳng định truyền thống lịch sử lâu đời, tốt đẹp và đặc sắc của cộng đồng dân cư nơi đây; trao truyền và tiếp nối đến các thế hệ sau này. Trước những xu thế mới, kỷ nguyên mới của dân tộc, xác lập vai trò là tài sản, tài nguyên của ngành công nghiệp văn hóa, di sản văn hóa Hải Phòng đã được nhìn nhận là yếu tố nội sinh, nhiều tiềm năng trong việc phát triển văn hóa, phát triển kinh tế - xã hội của thành phố. Thông qua các lĩnh vực thuộc ngành công nghiệp văn hóa, bên cạnh những khó khăn, thách thức, di sản văn hóa Hải Phòng đang đứng trước những cơ hội để bứt phá, sáng tạo hơn nữa. Trên cơ sở kế thừa, phát huy những thành tựu đã đạt được, di sản văn hóa Hải Phòng đang dần hình thành nên những sản phẩm văn hóa độc đáo, riêng biệt, khẳng định vai trò, vị trí trong sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội của thành phố; để Hải Phòng thực sự là mảnh đất “bừng sáng miền di sản” của cả nước và quốc tế.
B.T.N.N - N.S.H
Tài liệu tham khảo
1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
2. Ban chấp hành Trung ương (2019), Nghị quyết số 45-NQ/TW ngày 24/01/2019 của Bộ Chính trị về Xây dựng và phát triển thành phố Hải Phòng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
3. https://chinhtrivaphattrien.vn/phat-trien-cong-nghiep-van-hoa-o-viet-nam-hien-nay-thuc-trang-va-giai-phap-a8624.html
4. https://baodautu.vn/di-san-van-hoa---dong-luc-de-hai-phong-phat-trien-ben-vung-d237862.html
5. Phùng Hữu Phú và nhóm tác giả (2016), Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
6. Quyết định số 1755/QĐ - TTg ngày 8/9/2016 của Thủ tướng Chính phủ Phê duyệt chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030.
7. Thành ủy - Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng (2021), Lịch sử Hải Phòng, Nxb. Chính trị Quốc gia - Sự thật, Hà Nội.